Urduñako San Pedro frontean jasotako obusa.
IA GUDARI. BONBAK GORBEIA GAINEAN 1937AN
2016ko azaroaren 16an Urduñara eta bere eragin eremura joan nintzen hainbat elkarrizketa etnografiko egitera. Horietako bat Andres Ugarte Zulueta laurogeita hamargarren urteurrenarena izan zen, Espainiako Gerra Zibilean Gorbeian metrailaz jotako bere eskuin eskuko hatzaren historia konta ziezadan. Artomaña Txakoliña Upategian (Amurrio, Araba) egin zuten hitzordua.
Hilabete bat lehenago, Urduña hiriko Alondegian eman nuen hitzaldian, euskal mendizaletasunaren historiari buruz, hura amaitzean, Andres hurbildu zitzaidan, ezagutzen ez nuena, esateko Gorbeia lekuko hartuta istorio txiki bat neukala kontatzeko eta jada komentarioa ondo usaindu zidan. Hain zuzen ere, hegazkin baten metrailak ukituriko hatzarena aitzakia izan zen euskaldunen mendi sakratuaren edozein gairi buruzko nire ikerketa etengabean balio handiko datuak kontatzeko.
Andresek 16 urte zituen gerra hasi zenean, eta 17 urte bete arte ezin zen izena eman; horregatik ez zen Gudari izan formalki, baina bai, gainerakoek bezala egin zuen elikagaiak edo munizioa garraiatzean.
Gerra zibila hasi zenean, Urduñako Udalak, matxinatuek bereganatu baino lehen, familia bat izendatzen zuen egunero gasolindegira bere gurdiarekin eta bi idiekin joan zedin dena kargatzeko, animaliak barne, errekete bati konfiskatutako kamioi batean, eta Orozkoraino berarekin joateko.
Gallarturaino joaten ziren, eta hantxe amaitzen zen Ibarratik egoera txarrean zegoen bidea. Gurdia eta idiak deskargatzen zituzten eta Agarre eta Pagomakurretik Arrabaraino igotzen ziren, hemendik ezin baitzen pasa.
Gurdian jakiak eta munizioa sartzen zituzten. Aldapeko pasabidea mandoetan egiten zuten, materiala gurditik deskargatuz. Hesola eta alanbre asko ere bazeramatzaten, kontatu dit Andresek. Gurdi-karabanak ziren, eta bostetik behin arduradun bat zegoen, dena ondo joango zela zaintzen zuena. Batez ere, inork materiala lapurtu ez zezan. Gurdi bakoitzak bi idi pare zeramatzan, lehenengoa zuzenean lotuta egurrezko asmamenari eta bigarrena uztarri batetik gurdiaren puntara tira egiten zuen kate batekin.
Andresen azalpenak sendoak dira, argiak, laburrak, ia akullu batek azotutako idien arnasa entzuteko aukera ematen ari zait, gelditu ez zitezen. Andresek esan dit: “Iñaki, ni ez nintzen Eusko Gudarostekoa, baina denak bezala mobilizatuta nengoen, hilabete batzuk falta zitzaizkidan izateko, ez nuen adinik oraindik”.
Andres, non egiten zenuten lo Gorbeiatik Orozkora iritsi edo jaisten zinetenean?
Gallartun hiru baserri zeuden horretarako lagata, eta lasto artean egiten genuen lo ukuiluan. Han ematen ziguten jaten eta horretaz Eusko Jaurlaritza (eratu berria) arduratzen zen. Baina beti izaten genuen zerbait ezkutatuta, gurdietatik hartzen baikenuen ikusten ez gintuztenean.
Itzul gaitezen gerrara Andres,
Nolakoa izan zen zure hatzarena?
Hegazkin “alcahuete” italiar batek hegan egin zuen Arraba inguruan geunden inguruan eta jarraian, beste batek, bonbak botatzen hasi zen. Dena oso azkar joan zen. Muinoekin Igiriñaora igotzen ziren bost gizon hil ziren. Pagadi batetik irteten ari ziren eta bete-betean harrapatu zituen gu apur bat atzerago gindoazen bitartean, ni nire baserriko idiei bultzaka, eta basoan ezkutatu ginen, eta hegan zihoan metraila zerbaitek atzamarrean harrapatu ninduen. Argazkian atera dudan hatza erakutsi dit.
7 eta erdiko (75 mm) kanoi bat igo zuten Arrabara. Los Cuetos meategietan (Urkabustaizko San Pedro parean) horrelako 3 kanoi egon zirela dio. Zalantzarik gabe, Eusko Jaurlaritzak Arabako fronte aldetik izan zituenak ziren, errusiarrek ekarritako kanoi japoniarrak. Gorbeia utzi zuten egunean, Andres han zegoen. Aitari eta aititari gerrara laguntzea egokitu zitzaion.
Idiekin zeuden, bi bikote zituzten eta bi eraman zituzten. Egun hartan abiazio handia izan zen eta ezin konta ahala bonba bota zituzten eta jada ez zegoen zer eginik. Gallartura jaitsi eta hurrengo erreleboa hartuta –jada ez zen Gorbeiara igo– etxera itzuli ziren.
Egun gutxiren buruan San Pedro mendiaren azpian zeuden, soro batean lanean, eta berriz ere beste bonbardaketa bat jasan zuten. Onez libratu zirela dio. Aitak Urduñaraino joateko agindu zion, gordetzera, eta berak desobeditu egin zuen eta Saratxon geratu zen izeba baten baserrian.
Bere aita erreketeek segatu zuten eta Oiardoko eskoletara eraman zuten. Hurrengo egunean Madrilera eraman zuten eta odol deliturik ez zuenez, aske utzi zuten. Aloriara itzuli zen, eta han, bide batez esanda, Andres jaio zen, berriemaile aparta.
Gorbeiako gerraren testuingurua gehiago marraztu nahian, atzo balitz bezala akordatzen dela kontatu dit Igiriñaon sukaldeak eta intendentzia non zeuden. Basoan eta Elurretako Ama Birjinaren baseliza txikiaren aurrean.
Azken bonbardaketaren ondoren dena suntsituta geratu zen, dena suntsitu zuten. Bera etxera itzuli zen eta matxinatuak izan ziren aititearen bila, errepublikarra baitzen. Viaje-Zulueta anai-arrebetatik 10 ziren, eta egun hartan bera bakarrik zegoen etxean. Goizaldeko ordu bata zen. Ez zuten harrapatu, zetorren usaina baitzeukan, eta lehentxeago joan zen. Andresi barrerilla portuan zeukaten postura igo zioten, kamineroen etxolara, goizeko 4ak ziren.
Egun berean 16 urteko beste mutil bat eraman zuten Artomañatik. Hainbat haur Murgian fusilatu zituzten ordu batzuk geroago. Berak tropel horretan egon behar zuen, baina ihes egin zuen. Behin baino gehiagotan tirokatu zuten bere armekin, baina ez zuten lortu. Txiza egitera joateko baimena eskatu zuen, eta konturatu zen soldadu bakarra zegoela haiek zaintzen, gainerakoak lo zeuden. Andresek ihesaldia aztertu zuen, bai baitzekien fusilatu egin zezaketela, eta dena karta bakarrera jokatu zen.
Meatzera joateko atea hartu bezain laster, esaten dit irribarretsu, korrika atera eta basoan sartu nintzen, gaua zen, oso ondo ezagutzen nuen lekua eta haiek ez. Artomañako geltokiaren atzealderaino jaitsi eta sasi artean ezkutatu zen eguna argitu arte. Une horretan, tiroketa handi bat hasi da berriro, eta bera tartean dago. Korrika atera eta San Pedro mendian sartu da.
Segi borrokan. Lezamako geltokiraino doa eta honen gainean, lubaki batean, errepublikaren aldeko lehenengo aurrelariarekin egiten du topo. Han odol asko zegoela baino ez du gogoratzen. Andrések burua jaitsi du niri hau kontatzeko, han hil zen jendearen oroimenez. Gure gaztetxoak, ihesaldi honetako eta elkarrizketa honetako protagonistak, galtzak urratuta zeuzkan, eta alkandora sasiek eta lizunkeriek urratuta. Izoztuta zegoen, ezin zuen hitzik ere egin, mutu geratu zen beldurraren eta hotzaren artean, izua zen.
Bere inguruan zeuden errepublikanoek matxinatuen txibatoa zela uste izan zuten. Gertu nekazari bat zegoen patatak ateratzen eta ezagutu egin zuen eta horrek libratu egin zuen. Horrek tonua aldatu zuela esango nuke. Hitz egin ahal izan zuen.
Elkarrizketaren une honetan, Andreiri katxaba erori zaio, berriketan ari ginen mahaian bermatua zuena, eta ni, bere istorioan hain sartuta nenbilena, katxabak lurraren kontra egiten zuen hots lehorra entzutean, beldurtu egin naiz, imajina dezakezuen tiro baten antzekoena izan baitzen.
Bihotzean kilimak egin zizkidan pasadizo bat. Oraindik ere kontatzen dit, zorionez, ez zutela errepresaliatu gerra bukatzean. Nik gau hartan ihes egin ez banu, Andresek bi aldiz errepikatu zidan, Murgian hiru mutiko horiei bezala gertatuko zitzaidan, fusilatu egingo ninduten, ez nintzateke hemen zurekin egongo hau guztia kontatzen.
Gurdiak eta idiak Urduñatik Orozkoraino garraiatzen zituzten kamioia Vitoriano Mendivilena zen, Urduñakoa, eta zerra bat zuen Saratxon. Gerra ostean Urduñan izan zuen. Erreketea zen.
Urduña utzi eta “gora” joan zen, haitzaren ertzera, non Unginotik San Pedro menditik gertu dagoen La Barrerilla porturaino soldadu nazional ugari zeuden sakabanatuta. Ondoren, Vitoriano zinegotzia izan zen gerra osteko udal frankistetan. Emaztea familia dirudunekoa zen, baserri asko zituzten Lendoño de Abajon.
Behin boterea hartzen dutenean, nazionalek kontzesioak ematen dizkiote Vitorianori, adibidez, Bedarbide, Tologorri eta Lendoño de Arriba arteko zabalguneak botatzeko. Ondoren, Bizkaiko Aurrezki Kutxaren bulegoa zuzentzen du. Alkatearen eta erregimenaren konfiantzazko gizona da. 1943an gaude eta Damaso de Uriarte eta Diaz de Olarte ezizen zapatikoko bigarren alkatetza da. 1916tik Vitoriano politikaria zen. Politikagintzako profesionala zen, eta alkate izan zenean adin gizona zen.
Luis Llaguno Ipiñeraren garaian ikusten dugu, adibidez. Llaguno Bizkaiko Foru Aldundiko presidente izan zen Burdinazko Gerrikoaren frontea erori zenean. Bi alkate –Urduñakoa bata eta Bilbokoa bestea (1936-37)– exekutatzeko txosten negatiboak egiten parte hartu izana leporatzen diote.
San Pedron borrokak eta erresistentziak urtebete iraun zuten. Espinita bat zeukaten sartuta nazionalek, gizendu ziren herritarrekin, oso gogorra izan zen gerraostea Urduñako eragin eremuan.
San Pedron 130 lagunetik gora erori ziren, esaten dit penatuta Andresek. Herria sufriarazi zutenak Numantzia zalditeriako batailoiko kideak ziren.
Eskerrak eman nahi dizkiot nire lagun Orduñés Txetxu Lambarriri, gizon ikasia baita, artikulu hau idazten laguntzeagatik, eta bereziki eskerrak eman nahi dizkiot Andresi, 95 urterekin hainbeste gauzaren berri eman baitit, orain jasotzen ez baditugu, ez baititugu inoiz egingo eta galduko. Istorioak pasadizo edo gorabehera txikiak ditu, eta, elkarrekin, bertan gertatutakoa marrazten digute. Andres bezalako zenbat jende geratzen da bere esperientzia kontatu gabe? Espainiako Gerra Zibilean parte hartu zuten garai hartatik zenbat geratzen dira bizirik? Oso gutxi.
Iñaki García Uribe
EGILEAREN LABURPEN BIOGRAFIKO TXIKIA:
ARANZADIko Etnografia Saileko kidea da, 4 liburu idatzi ditu eta 200 artikulu baino gehiago argitaratu ditu. Euskal mendizaletasunaren historian espezializatuta dago, eta hainbat hedabidetako hizlaria eta kolaboratzailea da. Gaur egun, Bilboko Herri Irratian espazio bat du larunbatetan, eta beste bat Onda Vascan igandeetan, eta astero Tele7n eta Telebilbaon kolaboratzen du. Bere zaletasun handienetako bat bisita gidatuak egitea da, bai arteari, historiari edo euskal kostunbrismoari buruzkoak.
Urduñako San Pedro frontean jasotako obusa.
José Mª Pedrajas Martínezek dohaintzan eman eta Euskal Abertzaletasunaren Museoan gorde da
Data: 1937
Erregistro Zenbakia: 10/0752
Neurriak: Altuera: 42,5 cm x zabalera: 9 cm
